Türkmenistan Tarihi

Türkmenistan
Türkmenler, altıncı yüzyıldan itibaren Göktürklerin
idaresinde toplanan Türk kabilelerinden bir kısmı gibi kendi aralarında
birlik kurarak Tula-Selenga ırmakları bölgesinde Dokuz-Oğuz kağanlığını
meydana getirdiler. Göktürk kağanlığının; Kutluğ tarafından 682´de
ikinci defa kurulmasından sonra Göktürkler hakimiyetlerini kabul etmeyen
Türkmenler üzerine yürüdüler. Tula Irmağı kıyısında yapılan savaşta
Türkmenler yenildiler. Fakat, Göktürklerin hakimiyetini kabul etmediler.

İlteriş
Kağan, Türkmenler üzerine birçok sefer daha düzenledi ve Baz Kağanı
öldürdü. Türkmenlerin merkezi Ötüken ve çevresini ele geçirdi. Bu
yenilgi karşısında İlteriş Kağan´ın hakimiyetini kabul etmek
mecburiyetinde kalan Türkmenler, Göktürklerin Kırgız Seferine
katıldılar. Daha sonra Göktürklere isyan eden Türkmenler birçok savaşta
mağlup olunca Çin taraflarına göç ettiler.

Bir müddet sonra
yurtlarına döndüler. Uygurlara yardım ederek Göktürklerin yıkılmasını
sağladılar. Türkmenler, Uygur Devletinin dayandığı başlıca boylardan
biri oldu. Fakat zaman zaman Uygurlara karşı da isyan etmekten geri
durmadılar. Uygurların yıkılmasından sonra batıya göç ederek Sir Derya
(Seyhun) kıyılarına ve onun kuzeyindeki bozkırlara yerleştiler.

Türkmenler
onuncu asırdan itibaren göçebe hayatı yanında yerleşik bir hayat
sürmeye de başladılar. Bu asrın başlarında Oğuzlar, Maveraünnehr
çevresine yerleşip Yabgu denilen hükümdarların idare ettiği bir devlet
kurdular. Türkmenlerin bu sırada başşehirleri Sir Derya kıyısındaki Yeni
Kent idi. Yabgu Devleti zamanında Türkmenler Üçok ve Bozok diye ikiye
ayrıldılar.

Onuncu asrın sonlarında İslam dinini kabul ederek
iyice güçlenen Türkmenler, komşuları Peçenekler ve Hazarlarla savaşarak
onları yendiler. İslam dinini kabul eden ve Selçuklu hakimiyetine giren
Türkmenler, Oğuz Yabgu Devleti hükümdarının kendilerine kötülük
yapacağından çekinerek, İslam diyarı olan Horasan´a göç ettiler.

Maveraünnehr´de
kalan diğer Türkmen boyları da Kıpçakların hücum ve baskıları
neticesinde dağıldılar ve Türkmen Devleti yıkılmış oldu. Yerlerinde
kalan Oğuzlar ise Karacuk Dağları bölgesinde, Mankışlak´ta ve Sir Derya
Nehri kıyılarında yerleştiler. Daha sonra Karahıtayların ve Karlukların
baskısı neticesinde Selçuklulara tabi oldular.

Türkmenlerin
birçoğu Selçuklular devrinde yerleşik hayata geçtiler. On birinci
yüzyılın ikinci yarısından itibaren akın akın İran, Irak, Anadolu ve
Suriye´ye doğru yayıldılar. Gittikleri yerlerde doğruluğun, adaletin,
ilmin ve medeniyetin müdafiliğini yaptılar. İnsanlara hizmet etmek,
ilmin ve medeniyetin yayılmasını sağlamak için pek çok cami, medrese,
kervansaray, hamam ve köprüler yaptırdılar.

Mankışlak ve Sir
Derya Nehri kıyılarında kalan Türkmenler o havalinin askeri istila
yolları üzerinde olmamasından, on yedinci asrın ortalarına kadar daha
rahat ve müstakil bir hayat yaşadılar. Fakat 1639 ve 1700 yıllarında,
bilhassa Kazaklara indirdikleri darbeyle Orta Asya´nın Rus istilasına
açılmasına sebep olan Moğol asıllı Kalmukların hücumlarına uğradılar.

Mankışlak
bölgesinde yaşayan o devir Türkmen boylarının en büyüğü ve kuvvetlisi
olan Teke Türkmenleri Kopet Dağı bölgesine çekildiler. Orada diğer
Türkmen boylarıyla birleşerek kuvvetlendiler. Bu Türkmen boyları
Türkmen-Özbek işbirliğinin ayakta tuttuğu Hive Hanlığına vergiyle
bağlandılar. İran´da hakimiyeti eline geçiren Afşar Türkmen beylerinden
Nadir Şahın Orta Asya hanlıklarını işgal ettiği devrelerde de onun
hakimiyetini kabul ettiler.

Nadir Şahtan sonra bir müddet İran ve
Hive Hanlığının baskı ve hücumlarına maruz kalan Türkmenler, 1835´ten
itibaren Merv bölgesine doğru yayılmaya başladılar. Daha sonra İran ve
Hive Hanlıkları tekrar Türkmenlere saldırılara başladılar. Türkmenler
1855´te Hive ordusunu ağır bir mağlubiyete uğratarak, Hive Hanlığı
saldırılarından kurtuldular. Ancak, Türkmenistan üzerinde hak iddia eden
İran saldırıları onları zor durumda bıraktı.

Barış isteyen
Türkmenler karşısında, savaşı kazanacağından emin olan Hasan Mirzan,
30.000 kişilik ordu 33 top ile Türkmen topraklarında ilerlemeye başladı.
Bu sırada Türkmenlerin başında bulunan Hurşid Han, diğer Türkmen
boylarından yardım istedi ve zaman kazanmak için Karakum Çölüne çekildi.
Kuvvetlerini bir araya toplayıp, ikmal yollarını kesen Hurşid Han, İran
ordusunu büyük bir mağlubiyete uğrattı. Böylece Türkmenler tam
manasıyla istiklallerini kazandılar. Halkının refahı için çalışan Hurşid
Han, kurduğu barajlar ve açtırdığı kanallarla Türkmen topraklarını
münbit bir hale getirdi.

Ağır mağlubiyetin ardından bir müddet
Türkmen topraklarına saldırmayan İran, daha sonraki saldırılarda da
başarı elde edemedi. Rusların Orta Asya´ya doğru istilalarını
hızlandırdıkları devirde, İranlıların yaptıkları hücumlar Türkmenlere
oldukça büyük zarar verdi.