CANLILARIN SİNİR SİSTEMLERİ

I. CANLILARIN SİNİR SİSTEMLERİ

1. Tek Hücrelilerde Duyarlılık

Tek
hücrelilerin ve daha basit canlıların hiçbirinde sinir sistemi yoktur.
Paramesyum’da, sillerin altında bulunan kaide cisimciklerinden çıkan
bazı lifçikler (nörofibril), tüm sitoplazma içinde iletimi sağlarlar.
Amip uyartılara karşı basit tepkiler gösterebilir. Örneğin, besine
yaklaşma, iğne ucundan kaçma gibi.



2. Omurgasızlarda
Sinir Sistemi

*

Hidra ve diğer Sölenterlerde
özelleşmiş sinir hücreleri gelişmiştir. Bu hücreler vücut boyunca bir ağ
görünümünde dağılırlar. Bu sinir ağının yapısında yer alan tüm hücreler
birbirileriyle bağlantılıdır.

Vücudun herhangi bir yerindeki
uyartı her tarafa iletilir. Bunlarda beyin görevi gören özel bir yapı
yoktur.




Şekil: Hidra'da Sinir Ağı

*


Planarya’da vücudun iki tarafında uzanan bir çift sinir şeridi ile
bunları birbirine bağlayan sinir ağından oluşur. Bu şekildeki sinir
sitemlerine ip merdiven sinir sistemi denir. Baştaki düğümler beyin
görevi yapar.
*

Eklem bacaklarda ve Halkalı
solucanlarda; karın tarafında boydan boya uzanan bir sinir sistemi
görülür. Beyin ve bazı duyular vardır.



3. Omurgalılarda
Sinir Sistemi

En gelişmiş sinir sistemi omurgalılarda görülür.
Bütün omurgalılarda benzer yapı gösteren sinir sistemi; merkezi sinir
sistemi ve çevresel sinir sistemi olmak üzere iki kısımda incelenir.
Sinir sistemi nöron adını verdiğimiz özelleşmiş sinir hücrelerinden
meydana gelir.[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]



II.
SİNİR SİSTEMİNİN GENEL YAPISI

Sinir sisteminin yapı ve görev
birimi olan nöron; geniş bir hücre gövdesi ve bu gövdeden çıkan
uzantılara sahiptir.



1. Nöronun Yapısı ve Özellikleri

Nöron
gövdesinden iki tip uzantı çıkar. Bu uzantılardan kısa ve ince
olanlarına dentrit denir. Dentritler içinde en uzun ve kalın olanı
ikinci uzantıyı oluşturur. Buna akson denir.

Aksonlar miyelinli
ve miyelinsiz olmak üzere iki çeşittir. Miyelinsiz aksonlarda izolasyonu
sadece hücre yapar. Miyelinli aksonlarda impuls iletimi, miyelinsiz
aksonlara göre 10 kat daha hızlıdır.




Şekil: Bir
Sinir Hücresinin Yapısı



2. Nöron Çeşitleri

Nöronlar
görevlerine göre üç gruba ayrılırlar.

*

Duyu
Nöronları : Duyu organlarında bulunan reseptörlerden aldıkları
impulsları (uyartı) beyne ya da omuriliğe ileten nöronlardır.[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]

*

Motorik Nöronlar : Beyin ya da omurilikten aldığı
emirleri tepki organına ileten nöronlardır.
*

Ara
Nöronlar : Genelde merkezi sinir sisteminde ve omurilikte yer alan duyu,
ara ve motor nöronları birbirine bağlayan nöronlardır.



3.
İmpulsun Oluşumu ve İletimi

Dıştan veya içten gelen uyartıların
sinir hücresinde oluşturduğu elektriksel ve kimyasal değişime impuls adı
verilir. Nöronlarda impulsun iletilme yönü daima nöron gövdesinden
akson uzantılarına doğru olur. Uyarının nöronda impuls oluşturması ve
impuls iletimi elektro-kimyasal olarak gerçekleşir.

Nöron
hücreleri uyarılmadığı zaman polarize (kutuplaşmış) durumdadır. Yani
hücre dışı (+) içi ise (–) durumdadır. Bu olay sodyum ve potasyum
iyonlarının eşit olmayan dağılımından kaynaklanır. (Na+) dışta fazla,
(K+) ise içte fazladır.

Sinir hücre zarının Na+ ile K+ iyonlarına
karşı geçirgenliği farklıdır. Sinir hücrelerinden Na+ aktif taşımayla
hücre dışına verilirken, K+ hücre içine aynı yolla alınabilmektedir.

Sodyum
pompalanması olarak bilinen bu işleme bağlı olarak, dinlenme
durumundaki sinir hücresinde, dış ortama oranla, daha çok K+ bulunduğu
halde daha az Na+ bulunur. Bu nedenle sinir hücre zarı kutuplaşmıştır
(Polarizasyon).

Şekil : Uyarılmış Sinir Telinde İyonların
Değişimi ve

İmpulusun İletimi (Elektriksel Etki)

Sinir
hücresi uyarılınca, uyarılan bölgede Na+ ve K+ iyonları zıt yönde yer
değiştirirler.

Bu değişim hücre zarının o bölgesindeki zarın
dıştan (–), içten ise (+) yüklenmesine neden olur. Sinir hücresindeki bu
değişim olayına depolarizasyon denir. Bir bölgede gerçekleşen
depolarizasyon yan taraftaki Na+ ve K+ iyonlarının da yer değiştirmesine
neden olur. Bu şekildeki değişim tüm sinir hücresinin aksonu boyunca
ilerler.

İmpuls sinir telinin bir bölgesinden geçtikten sonra o
bölge eski durumuna döner (Repolarizasyon). Böylece bu bölge yeni bir
impulsun iletimine hazır hale gelir.

Eğer sinirin uyarılan
bölgesi, eski durumuna dönmeden, aynı nokta ikinci kez uyarılırsa, sinir
bu uyartıya tepki göstermez.



İmpuls iletimi sırasında
hücre bol miktarda O2 harcar, ATP kullanır. Sonuçta CO2 ve ısı açığa
çıkar.



Bir nöronda impulsun başlayabilmesi için gereken
en az uyarı şiddetine eşik şiddeti (eşik değer) denir. Bu değerin
altındaki uyaranlar impuls oluşturamaz. Sinir hücresi, eşik şiddeti veya
bunun üzerindeki uyartılara karşı maksimum tepki verir. Bu nedenle bu
olaya “ya hep ya hiç” prensibi adı verilir.